جلسه نهم "مکان یابی در معماری"(24/2/88)

میدان حسن آباد که به سبک نئوکلاسیسیزیم فرانسه طراحی شده است از بناهای دوره پهلوی اول است که کاملا به شکل غربی ساخته شده است.

منطقه حسن آباد از مناطق شمال غرب طهران قدیم بوده است که یکی از بزرگترین باغ های طهران قدیم و متعلق به میرزا یوسف آشتیانی بوده است که استخر بزرگ این باغ محل کنونی سفارت ایتالیاست.(جریان نابودی این باغ ها و بناهای این دوره در اثر جابجایی خانه شاه در زمان پهلوی دوم موضوع بسیار جالبی است که در جلسه هفتم کلاس مکان یابی استاد نوروزیان مورد بررسی قرار گرفت).

مستوفی المملک قبل از گسترش یافتن طهران و خراب شدن حصار شاه طهماسبي آن به سال 1286ق بيشتر زمينهاي بيرون حصار تا بهجت آباد و از آنجا تا يوسف آباد و ونك و اوين را خريداري كرد. پس از بزرگ شدن طهران باغ بزرگي ايجاد كرد و آن را به نام پسرش حسن، حسن آباد نامگذاري كرد. اين وجه تسميه حسن آباد است.

پس از فوت ميرزا يوسف آشتياني ورثه اين ملك را تكه تكه كرده به مردم فروختند به صورتي كه پس از چندين سال اثري از اين باغ باقي نماند و محله مسكوني حسن آباد از دل آن زاده شد. به طوري كه در آمارگيري مستغلات دارالخلافه طهران به سال 1297 شمسي اين محله داراي 572 باب خانه، 866 مغازه،39 كاروانسرا،16 باغچه و 14 حمام بود. و در واقع از محله هاي بزرگ طهران به شمار مي آمد كه عده نفوس آن 12570 نفر سر شماري شده بود. معابر اين محله مانند ساير معابر طهران كم عرض و پيچ در پيچ بود.

پس از تغيير سلطنت قاجار، رضا پهلوي می خواست سريعاً و از راه ميان بر، ايران را به تمدن برساند. يكي از اين فعاليتهاي سريع و ميان بر به تقلید از سبک شهرسازی بارون هاسمن شهردار پاریس در دوره ناپلئون سوم (قیچی کردن شهر) در طهران انجام شد. وي يكي از خشن ترين افسران خود يعني سرتيپ كريم آقا بوذرجمهر را براي اصلاح تهران به شهرداري برگمارد. وي مي بايست طهران قجري را به تهران پهلوي تبديل مي كرد.

بوذرجمهر كه بويي از احساس و لطافت نبرده بود با هر چه آثار قديمي مخالف بود.
تخريب دروازه هاي دوازده گانه تهران، تكيه دولت و ... بسياري ديگر فهرست بلند بالايي از ويرانگري اين مرد است. وي تنها خط راست را مي شناخت و تهران را با خطوط خيابانهاي شمالي و جنوبي قطعه قطعه كرد.
هر چند براي توسعه شهر بزرگي همچون تهران برخي اصلاحات لازم بود ولي تخريبگري وي و خالي كردن تهران از شناسنامه قديمش قابل توجيه نيست. برخي از تغييرات و كاربريهاي وي تا الان نيز باقي مانده است. از جمله آن ميدان حسن آباد يا هشت گنبد است.

میدان را کریم آقا بوذر جمهر، با ویران کردن خانه‌ها و مغازه‌های چهار طرف، توسعه داد و بعدها هشت گنبد در هشت قسمت میدان بنا کرد.معمار ارمنی این میدان قلیچ باقلیان است (که عمارت شهربانی را هم ساخته است) اما مهندس محاسب آن، معمار برجسته ایران لئون تادوسیان بوده است .

درسال ۱۳۴۵ ه.ق، یکی از گنبدها به منظور ساختن بانک ملی تخریب شد و میدان هشت گنبدان به هفت گنبدان تبدیل گردید.این گنبد هم اکنون بازسازی شده است‌.

سبك معماري اين ميدان كاملاً غربي است و نسبتي با معماري سنتي ايراني ندارد. نگرش غرب گرايانه اين زمان حكومت در سبكهاي معماري ايراني نيز نفوذ يافت يعني سبك معماري ساختمانهاي گنبدي. مشابه اين معماري در ساختمان بزرگ تخريب شده تلگرافخانه در ميدان توپخانه، ميدان مخبرالدوله، بانك تجارت( بازرگاني سابق) اصفهان و چند بناي ديگر ديده مي شود.

ميدان حسن آباد به سال 1309 با نام پهلوي در چهارراه حسن آباد سابق به بهره برداري رسيد. ميداني دايره شكل به شعاع 45 متر و مساحت حدود 6358 متر.در گذشته در وسط این میدان مجسمه و حوضچه ای زیبا قرار داشت که در پی ساخت و سازهای مترو و ایجاد زیر گذر , تمام این بنای زیبا تخریب شد .

قبرستان معروف حسن آباد كه در شمال غرب ميدان بود به سال 1317 به مركز آتش نشاني تبديل شد و قبرستان آن تعطيل گرديد. از نكات جالب اين ميدان وجود حمامي در نزديك قبرستان بود كه در نزد عوام شايع بود كه محل رفت و آمد اجنه است و به همين دليل اين حمام از رونق افتاد و به دليل حضور اجنه در آن بعد از مدتي تعطيل شد!

خوشبختانه اين ميدان پس از گذشت هشتاد سال هنوز پا بر جا مانده هر چند تغييراتي در قسمتهايي از آن ايجاد شده ولي شكل اوليه خود را محفوظ داشته است.میدان حسن آباد در امتداد خیابانی به همین نام میباشد که ابتدای آن به خیابان فردوسی و انتهای آن به میدان باغ شاه منتهی میشود . این میدان از جنوب به پارک شهر میرسد .

این میدان را چندین بار، سازمان میراث فرهنگی، مرمت و بازسازی کرده است و این سازمان قصد دارد تا به شکل گذشته اطراف میدان را بازسازی و حفظ کند. کمی بالاتر از میدان در سمت غربی اولین ایستگاه آتش‌نشانی تهران است که بر روی گورستان قدیمی تهران ساخته شده است‌.

این میدان به سبک معماری عصر رنسانس و با اقتباس از پلادیو، معمار معروف عصر رنسانس ایتالیا، بنا گردیده است‌. چهار ساختمان میدان حسن آباد قرینه یکد‌یگرند و به گونه‌ای منحنی در چهار گوشه میدان قرار گرفته‌اند. خط مترو که درسال ۱۳۷۹، افتتاح گردید در میدان حسن آباد ایستگاه دارد.در ابتدا این میدان به نام هشت گنبدان معروف بود و بعد حسن آباد نام گرفت و هم اکنون نیز ۳۱ شهریور نام دارد، اما اکثر مردم این میدان را به نام حسن آباد می‌شناسند. این میدان اکنون بورس کاموا و نخ‌های بافتنی و همچنین در جنوب بورس سیسمونی نوزاد است‌. قسمت شمالی میدان هم مرکز فروش مبلمان اداری و لوازم چوبی منزل است‌.

در سال 1379 ساختمان‌های دورتادور میدان که در وضع بدی به سر می‌بردند مرمت شده و این میدان شکوه نخستینش را تا اندازه‌ای بازیافته است. بخش جنوب‌شرقی میدان که شبیه سازه‌های سه سوی دیگر میدان بوده توسط بانک ملی تخریب و ساختمانی با نمای تمام ‌شیشه‌ای به جای آن ساخته شده است که ضربه ای اساسی بر این مجموعه تاریخی وارد آورده . این ساختمان متعلق به بانک ملی ایران است که مسبب این تخریب تاریخی میباشد . به تازگی‌ در پی بازسازی‌ بناهای این میدان در جلوی ساختمان نوین بانک، سازه‌ای دکوری شبیه سازه‌های قرینه‌ای که در طرفین دیگر وجود دارند ساخته شده‌است تا تمامیت فضای معماری میدان تا حدی بازگردد . در طی بازسازی این میدان تاریخی، تمام خیابانهایی که به میدان وارد می‌شده‌اند، سنگفرش شده .